Kalendarz perski

Jednym z mniej znanych w Polsce kalendarzy jest kalendarz perski nazywany też jalaali (czyt.: dżalali) używany w Iranie i okolicznych obszarach takich jak Afganistan, republiki środkowej Azji i Kurdyjska Mezopotamia. Jego współczesny kształt pochodzi od znanego irańskiego poety i matematyka Omara Khayyama (zmarł w 1122 r.). Do praktycznego stosowania wprowadzono go na początku tego wieku (przedtem był używany jedynie w zastosowaniach astronomiczno-astrologicznych).

Jalaali jest kalendarzem słonecznym dość bliskim naszemu kalendarzowi gregoriańskiemu, ale odróżnia go szereg zalet, które — szczególnie w świetle co jakiś czas powracającego tematu rewizji reguł naszego kalendarza — wydają się godne zwrócenia uwagi. Jest on bardziej naturalny, gdyż rządzi nim rzeczywisty ruch Słońca po ekliptyce.

Numeracja lat kalendarza perskiego odbywa się, podobnie jak w księżycowym kalendarzu muzułmańskim, od słynnej ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny (hidżra ), tj. od 622 r.n.e. Zatem w pierwszych swoich miesiącach każdy rok jalaali nosi numer o 621 mniejszy niż nasz rok gregoriański.

Kalendarz perski jest ściśle zsynchronizowany z porami roku. Każdy rok zaczyna się w chwili (co do sekundy) równonocy wiosennej obliczonej przez astronomów. Irańczycy uznają ten moment za nowy rok i nazywają go tahvil-e saal. Dla celów rachuby kalendarzowej, cały 24-godzinny przełomowy dzień może należeć albo do starego roku, albo do nowego, w zależności od dokładnej chwili tahvil-e saal : jeśli moment równonocy przypadnie przed południem czasu Teheranu, przyjmuje się że dzień ten należy już do nowego roku i ma oznaczenie 1-szy Farvardin; w przeciwnym przypadku liczy się go jako ostatni dzień poprzedniego roku (29 lub 30 Esfand).

Każda pora roku stowarzyszona jest z trzema pełnymi miesiącami. Ponieważ półrocza roku zwrotnikowego są nierówne, w kalendarzu tym ustalono, że pierwsze sześć miesięcy mają po 31 dni, a ostatnie sześć — po 30 dni, z wyjątkiem lat zwykłych, czyli nieprzestępnych, w których ostatni miesiąc roku (przełom lutego i marca) ma 29 dni. Wynika stąd, że kalendarz ten liczy 365 lub 366 dni, jednak ten 366-ty dzień przypada w ogólności na inne lata niż w kalendarzu gregoriańskim. W praktyce w ostatnich 32 latach lata przestępne kalandarza gregoriańskiego i perskiego zawsze zachodziły na siebie, co ułatwiało przeliczanie odpowiednich dat. Pomijając ostatnie 20 dni lat przestępnych jalaali, w tym czteroletnim okresie można było wykorzystać kalendarze dowolnego roku z minionych 32 lat aby sprawdzić odpowiedniość dat w obu systemach zliczania dni. Jedynie w latach przestępnych we wspomnianych 20 dniach kalendarz gregoriański pozostawał dodatkowo o jeden dzień za perskim w odniesieniu do zwykłych lat (np. 8 marca zwykle odpowiadało 17 dniowi miesiąca Esfand, a w latach przestępnych był to 18 Esfand).

Te dobre czasy skończyły się Irańczykom w obecnym, 1996, roku i przez następne 99 lat (3 cykle po 33 lata) relacja do kalendarza gregoriańskiego będzie zmieniać się z roku na rok. Bierze się to stąd, że w bieżącym roku równonoc przypadła przed południem czasu średniego Teheranu (o 11:29), dlatego dzień ten został zaliczony do nowego, następnego roku (1375), który z tej racji jest przestępny. Inaczej mówiąc, od poprzedniego roku przestępnego mija teraz w jalaali nie czwarty jak zwykle, lecz piąty rok. Cztery lata wcześniej równonoc w Teheranie wypadła 30 Esfand o 12:14 czasu miejscowego. Cofanie się momentu równonocy wynika z faktu, że rok zwrotnikowy jest o ok. 11,25 minut krótszy niż średni rok w kalendarzowym czteroleciu (365,25 dni), co po czterech latach wynosi ok. 45 minut, a po 33 latach — ok. 6 godzin czyli 1/4 dnia.

Obecnie w kalendarzu perskim stosuje się reguła, że na każde 33 lata występuje 8 lat przestępnych. Są to te lata, dla których reszta z dzielenia numeru roku przez 33 wynosi 1, 5, 9, 13, 17, 22, 26 lub 30. Np. rok 1370 jalaali po podzieleniu przez 33 daje resztę 17, a więc jest on przestępnym podobnie jak obecny 1375-ty, który ma resztę 22. Niestety, jak wynika z obliczeń astronomicznych, reguła ta może zostać przerwana w 2124 r., w którym perski rok 1503 wyznacza równonoc przypadająca ok. 1/3 minuty po godzinie 12:00 czasu Teheranu. Ponieważ momentu równonocy nie można przewidzieć dokładnie (ze względu na nieregularność spowalniania rotacji Ziemi), może się okazać, że równonoc wypadnie jednak przed godz. 12:00, co spowoduje przerwanie ciągłości 33-letniego cyklu. Jeśli jednak tak się nie stanie, podana reguła będzie obowiązywać aż do roku 2256 (1634 jalaali).

Czytelnicy zainteresowani przeliczaniem dat jalaali na kalendarz gregoriański lub z niego mogą skorzystać z programu Khayam dostępnego w Internecie (poprawny w latach 1799 – 2256) lub mojego programu napisanego w Fortranie cal-conv.for lub wersji skompilowanej pod DOS-em ( cal-conv.exe) na ok. 3000 lat ery hidżra. Ten program jest ogólniejszy i przelicza pomiędzy dniami juliańskimi i datami kalendarzy: gregoriańskiego, juliańskiego oraz perskiego. Szczegółową analizę kalendarza perskiego podałem w angielskiej pracy.